Sağlık psikolojisi kapsamında net bilgi verebilmek amacıyla öncelikle sağlık nedir sorusunun cevaplanması gerekmektedir. Sağlıklı olmak, yalnızca herhangi bir fiziksel hastalığın olmaması demek değildir. Sağlıklı olmak kapsamında başlıca fiziksel sağlık, toplumsal iyilik, ruhsal sağlık ve genel sağlık gibi ilişkili kavramlar tanımlanmaktadır.
İÇİNDEKİLER:
- Sağlık Kavramları
- Sağlık Psikolojisi ve Marks
- Witmer ve Sweeney
- Ryff ve Singer
- Bütüncül sağlık anlayışı
- Hastalık nedir?
- Sağlık psikolojisi alanı neleri kapsar?
- Sağlık Psikolojisiyle İlgili Alanlar
- Referanslar ve Yardımcı Kaynaklar:
Sağlık Kavramları
Fiziksel sağlık:
Kişisel bakım ve fiziksel etkinlikler gibi faaliyetleri kapsamaktadır.
Toplumsal iyilik:
Kişilerarası ilişkilerin ne nitelikte olduğu; iş, toplum ve aile kapsamında nasıl bir yaşam sürürdüğü ve etkinlikler toplumsal iyilik kapsamında incelenmektedir.
Ruh sağlığı:
Bunaltı, çökkünlük, depresyon içinde olmama hali olarak düşünülebilir. İyilik halinde olma hissetmek, kişiel denetim veolumlu duygu, düşünceler içinde olmak ruh sağlığı kapsamındadır.
Genel sağlık algısı:
Kişinin kendi sağlığını nasıl algıladığı, hastalığa karşı sergilediği direnç, hastalığını hayatının bir parçası olarak ne ölçüde kabul ettiği gibi konular genel sağlık algısı kapsamında incelenmektedir.
Sağlık, durağan ve olağandışı bir durum olarak algılanmamalıdır. Değişen sosyokültürel koşullar kapsamında sağlığı anlayabilmek mümkündür.
Sağlık Psikolojisi ve Marks
Sağlık psikolojisi konusunda iyi bir anlayış geliştirebilmek için sağlık olgusu incelendiğinde, ilk karşılaşılan bilim insanlarında bir Marks olmaktadır. Marks, sağlık için 1996 yılında bir tanımlama yapıştır. Bu tanımlamaya göre sağlık, çok değişkenli bir yapı olarak kabul edilmelidir. Merkezinde genetik özellikler, yaş ve cinsiyet bulunan bir çekirdek içerdiğini iddia etmiştir. Marks, sağlık tanımı kapsamında çekirdekte yer alan faktörlerin sabit olduğunu ve diğer faktörlerle etkileşim halinde olduğunu öne sürmüştür.
Marks, sağlığın çekirdeğini oluşturan genetik özellikler, cinsiyet ve yaş faktörlerinin çevresinde şu faktörlerin bulunduğunu ileri sürmüştür.
- Kişinin yaşam biçimi
- Çalışma ve yaşam koşulları
- Kültür ve çevresel faktörler
- Sosyal etkiler
Witmer ve Sweeney
Witmer ve Sweeney, 1992 yılında sağlıklı insan tanımı nedir sorusuna cevap olarak detaylı bir tanımlama yapmıştır. Bu tanım sağlıklı insanın şu 5 özelliğe sahip olduğu şeklindedir.
- Bir bütünlük içinde olmak,
- Tinsellik bir diğer adıyla spiritüalite,
- Kendi kendini yönetmek,
- Çalışmak,
- Sevgi ve arkadaşlık
Witmer ve Sweeney tarafından tanımlanan sağlığın 5 özelliği kapsamındaki yaşam görevleri; aile, yaşanılan toplum, din, yönetim, eğitim, medya ve endüstriler ile etkileşim halindedir. Örnek olarak,
- Tinsellik yani spiritüalite yaşamın amacı olmayı kapsar.
- İyimserlik ve değerler gibi kavramlar; bireyin kendi kendini yönetmesi sayesinde bireye kontrol duygusu vermektedir.
- Çalışmak, ekonomik olarak var olmayı sağlamaktadır.
- Psikolojik ve sosyal işlevler kapsamında arkadaşlık sayesinde kişilere içinde bulunduğu toplum ile ilişkiye girme imkanı verir. Sevgiyle kişinin sağlığı beslenerek iyilik halinin genişlemesi mümkün olmaktadır.
Ryff ve Singer
Ryff ve Singer, 1996 yılında olumlu psikolojik işlevsellik kapsamında psikolojik iyilik halinin önemini vurgulamışlardır. Bu psikolojik iyilik halinin belirlenmesinde üzerinde durdukları başlıca faktörler şu şekilde sıralanmaktadır.
- Kendini kabul etme,
- Başka kişiler ile olumlu ilişkiler,
- Özerklik,
- Kişinin kendine uygun çevre oluşturabilme kabiliyeti,
- Kişinin hayat amaçlarını belirleyebilmesi
- Bireysel büyüme
Bütüncül sağlık anlayışı
Günümüze gelindiğinde sağlık konusunda bütüncül bir anlayış kabul görmektedir. Geliştirilen bütüncül sağlık anlayışı nedir sorusu kapsamında cevap olarak şu açıklamalar yapılabilir.
- Hastalık öncesi koruma da dahil olacak şekilde iyilik hali yaklaşımı benimsenmektedir.
- Sağlık, ruh ve bedenin göreli olarak hastalık ve iç çatışmalardan kurtulmuş etkili bir yaşam için uyumlu şekilde çalışması durumudur.
- Birey kendini, hastalıklar ve ölüm geciktirildiğinde veya ertelendiğinde değil yaşamdan keyif almayı öğrendiğinde sağlıklı hissedebilmektedir.
- İyilik hali, kişinin yaşıyor olmaktan gerçek bir zevk alma hali olarak anlaşılmalıdır. İyilik hali ile ömrü uzatmak, hastalıklara karşı direnci arttırmak ve yaşam kalitesini arttırmak amaçlanmaktadır.
- İyi olma durumunun hastalıklı şekilleri ve hasta olma durumunun sağlıklı yolları olabilmektedir.
Hastalık nedir?
Sosyolog Parsons, 1958 yılında hastalık nedir sorusunu şu şekilde cevaplandırmıştır. Bir kişi kendini hasta hissettiği zaman ve bu doğrultuda bir sorun olduğunu gösteren yatağa girme, ilaç almak gibi davranışlar sergiliyor ise hastalık davranışı gösterdiğinden söz etmek mümkündür.
İnsanlar gösterdikleri belirtiler ve hastalık davranışıyla toplum tarafından hasta rolü şeklinde isimlendirilen bir role bürünebilirler. Bu tür bir rol doktor tarafından da onaylandığı takdirde, kişi artık hasta olarak kabul edilmelidir.
Bu nedenle, kişinin gündelik hayatında üstlenmesi gereken olağan rolleri ve sorumluluklarını aksatması gözlemlenebilmektedir. Bu durum kişiyi profesyonel yardım almaya iten bir güç haline gelir.
Parsons, hastanın biyolojik sağlığından ziyade olağan yaşam sürecine tekrar döndürmek isteği ve becerisine yardım eden bir insan olarak doktoru tanımlar. Doktorlar ve tıp alanında çalışan uzmanların yaptıkları için tekrar sosyalleştirme faaliyetleri denebilir.
Hasta Olmak
Hasta olmak bazı zorluklar getirdiği gibi bazı kolaylıklar da getirebilmektedir. Örnek olarak, görevlerinden uzak kalan bir kişi bu nedenle çevresi tarafından kötü bir çalışan olarak değerlendirilmekten kurtulmuş olacaktır. Diğer insanlar tarafından kolayca destek alır hale gelir.
Unutulmamalıdır ki hastalık sosyal bir fenomendir. Bazı bilim insanlarına göre, kullanılan terimler ve açıklamalar farklılık gösterebilmektedir. Bu kapsamda;
- Hastalık (ing. Disease) terimi, bir tıbbi patolojiyi ifade etmek amacıyla kullanılmaktadır.
- Yakınma (ing. İlness) terimi, bir hasta tarafından yaşanan öznellik taşıyan yakınma durumları için kullanılmaktadır.
- Hastalık durumu (ing. Sickness), söz konusu koşullardan etkilenen kişinin sosyal konumu ifadesi olarak kullanılmaktadır.
Friedman ve DiMatteo, 1989 yılında hastalık terimi kapsamında bir tanımlama yapmıştır. Bu tanımlama kapsamında şu açıklamalar yapılmaktadır. Hastalık,
- Çoğunlukla bedendeki organik bir sorunu belirtir,
- Böyle bir sorunu olan bireyler her zaman hastalık davranışı göstermeyebilir,
- Kişi her zaman hasta rolünde gözükmeyebilir.
Sağlık-iyilik, hastalık kavramlarındaki bu farklı içerikler geleneksel sağlık anlayışına kıyasla farklı öğeler içermekte olan yaklaşımın ifade edilmesidir. Bu yaklaşım ile yaşam biçimi ve yaşam kalitesi önemli kavramlar olarak vurgulanmaktadır.
Yaşam biçimleri, sağlıkta ve hastalıklarda önemli rol oynamakta; hastalıklardan korunma ve tedavi kapsamında yaşam biçiminin değiştirilmesi önem arz etmektedir.
Açıklamalar kapsamında sağlık için kilit önem arz eden başlıca unsurlar şu şekilde sıralanabilmektedir.
- Kültür,
- Aile,
- Cerrahi müdahaleler,
- Gelişim,
- İlaçlar,
- Fizyoloji,
- Savaşlar,
- Genetik,
- Sağlık alanında çalışanlar,
- Kişisel yaşam alışkanlıkları,
- Sağlık hizmetleri sistemi,
- Kişinin bireysel özellikleri,
- Enfeksiyon oluşturan ögeler,
- Fiziksel çevre,
- Kişiye özgü başa çıkma mekanizmaları,
- Tüm bu unsurlar arasında gerçekleşen etkileşim.
Sağlık psikolojisi alanı neleri kapsar?
Sağlık psikolojisi, psikoloji biliminin bir alt dalı olarak; bireylerin sağlıklı olabilmek amacıyla nasıl yaşamaları, neler yapmaları gerektiğini inceler. Ek olarak insanlar; neden hasta olur, hasta olduklarında bu duruma nasıl tepki verir sorularını sorarak cevaplar aramaktadır.
Sağlık psikolojisi kapsamında sağlık psikologları başlıca şu alanlar kapsamında çalışmaktadır.
- Eğitim,
- Çevre,
- Hastalık,
- Sağlık,
- Sağlık politikalarının üretilmesi.
Hastalık çerçevesinde, hastalıktan korunmanın ve hastalıklar kapsamındaki tedavilerin psikolojik yönleri sağlık psikolojisi tarafından araştırılmaktadır. Sağlık psikolojisi kapsamında çalışan sağlık psikologları şu konularda aktif olarak rol almaktadırlar.
- Kanserli hastaların hastalık sürecine uyumu,
- Hastaların hastalıkla mücadelesinde yardımcı olmak,
- Aileye, yaşadığı güçlüklerle baş etmek konusunda rehberlik yapmak,
- Hastalar ve aileler için bireysel, grup psikoterapisi gibi terapiler uygulamak.
- Hastalıktan korunma çerçevesinde, çok strese neden olan mesleklerde çalışan bireylere stresle baş etmeleri konusunda yardımda bulunmak.
Sağlık psikologları, hastalığın çıkış kaynakları ve nedenleri (etyolojisi) kapsamında çalışmalar gerçekleştirmektedir. Sağlık hizmetleri sistemini geliştirmek ve sağlık politikalarını oluşturmak konularında çalışan ekiplerde birer uzman olarak yer alırlar. Sağlık profesyonelleri ve kurumlarının sergilediği davranışların insanlar üzerinde ne gibi etkileri olduğunu incelemektedirler.
Sağlık Psikolojisiyle İlgili Alanlar
Sağlık psikolojisi, psikoloji biliminin multidisipliner bir alt dalıdır. Sağlık psikologları bu kapsamda farklı disiplinler ile etkileşim içinde çalışmaktadırlar. Sağlık psikolojisiyle ilgili alanlar başlıca şu şekilde sıralanabilir.
Davranışsal tıp:
Baz aldığı fikir, öğrenme kuramıdır. Sağlık ve hastalık davranışlarının nasıl sürdürüldüğünü, değiştirilmesinde ne gibi koşulların etkili olduğunu incelemektedir. Örnek olarak davranışsal tıp, obezite ve sigara bırakma kapsamında davranış değiştirme tekniklerini kullanmaktadır.
Tıbbi sosyoloji:
Sağlık ve hastalığın sosyal boyutlarını incelemektedir. Farklı sosyal gruplar sağlık hizmetlerinden nasıl faydalanır, hangi hastalıklar daha çok hangi sosyal gruplarda ortaya çıkar sorularına cevap arar. Hastalık prevalansları kapsamında incelemeler gerçekleştirmektedir.
Tıbbi antropoloji:
Tedavi, sağlık ve hastalık konuları kapsamında kültürlerarası farklılıklar nelerdir gibi sorulara cevap aramaktadır. Büyü ve ilkel ritüeller gibi kültürel ögeleri inceler.
Tıbbi psikoloji:
Psikoloji biliminin bir dalı olan sağlık psikolojisinin alt alanlarından biridir. Tıbbi sorunlar üzerinde araştırmalar gerçekleştirerek, hastalık kapsamındaki psikolojik öğelere odaklanır.
Referanslar ve Yardımcı Kaynaklar:
- Cook, Erica & Wood, Lynne. (2020). The development of health psychology. 10.4324/9781315447766-1.
- Rassool, G.. (2021). Health psychology. 10.4324/9780429354762-21.
- Ph.D, Robert & Salminen, Lauren & Heaps, Jodi & Cohen, Lee. (2020). The Wiley Encyclopedia of Health Psychology. 10.1002/9781119057840.
- Tiwari, Gyanesh & Pandey, Rakesh & Rai, Pramod Kumar. (2019). Health Psychology of Children.
- Murphy, R.E.. (2010). Health psychology.
- Malkiewicz, Monika. (2017). 31st Conference of The European Health Psychology Society: „Innovative ideas in health psychology”. Medycyna Pracy. 69. 10.13075/mp.5893.00702.
